NOS, 5-mrt-2014
Juliana in de oorlog
Er heeft zich in ons nationale geheugen een beeld van de tien jaar geleden gestorven koningin Juliana vastgezet dat niet klopt. Het idee dat zij vooral huismoeder en mevrouw in plaats van vorstin en staatshoofd wilde zijn en ook was, doet haar ernstig tekort.
Vooral het ingesleten beeld dat Juliana als ‘een moederkloek en huismus’ met haar dochters tijdens de oorlog in Canada – ver van het oorlogsgeweld – een zorgeloos en knus leventje leidde, terwijl haar moeder Wilhelmina en haar man Bernhard zich vanuit Londen voor de Nederlandse zaak inspanden, blijkt ver bezijden de waarheid.
Jolande Withuis, socioloog en medewerker van het NIOD (Nationaal Instituut voor Oorlogsdocumentatie), maakt – voortbordurend op een eind vorig jaar gehouden lezing – in haar net verschenen boek ‘Juliana’s vergeten oorlog’ korte metten met het idee dat Juliana tijdens de oorlog ‘een gelukkige huisvrouw’ was en niets anders deed dan voor haar kinderen zorgen. Ook het naoorlogse beeld van Juliana als een zweverige ‘vredes-koningin’ met pacifistische neigingen gaat aan diggelen.
Het boek van Jolande Withuis over Juliana’s oorlogsjaren is overigens nog maar het begin. Wat nog in het vat zit, is haar grote Juliana-biografie. Over de ingrijpend andere visie op koningin Juliana zendt de NOS woensdag 5 maart (Nederland 2 om 21.25 uur) onder de titel ‘Juliana in de oorlog’ een documentaire uit.
Rolvaste troonopvolgster
Aan de even hardnekkige als foute opvatting dat de Tweede Wereldoorlog nagenoeg aan Juliana ‘is voorbijgegaan’, zijn volgens Jolande Withuis met name oorlogshistoricus Loe de Jong en prins Bernhard schuldig.
Gedurende de oorlog besteedde de Jong als medewerker van Radio Oranje in Londen vrijwel geen aandacht aan de vele politieke activiteiten van Juliana ‘als rolvaste troonopvolgster’. In zijn 14-delige standaardwerk ‘Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog’ dat De Jong na de oorlog schreef, deed hij dat – volgens Jolande Withuis flagrant in strijd met de feiten – al evenmin.
In de televisieserie ‘De Bezetting’ (1960-1965) ijkte de rijkshistoricus het beeld van Juliana als een moeder met slechts als taak om haar kinderen ’te leiden op het wisselvallige levenspad, gadegeslagen door een trotse vader die al die beelden graag vastlegde’.
En inderdaad zorgde prins Bernhard zelf, af en toe op bezoek bij zijn gezin in Canada, voor een vloed aan idyllische en zorgeloze beelden over Juliana met haar jonge kinderen. Enkel deze huiselijke beelden en foto’s gingen de wereld over en niet die van Juliana die troepen bezocht, eredoctoraten ontving en in radiotoespraken en redevoeringen ‘een vastberaden oorlogsboodschap’ uitdroeg.
Werkende oorlogsmoeder
Volgens Withuis staat deze ‘sekse-ideologie’ van Loe de Jong en prins Bernhard haaks op controleerbare feiten die Juliana laten zien als een werkende oorlogsmoeder, vaak ver weg van haar kinderen, onvermoeibaar en aanhoudend de Nederlandse zaak dienend. Met name deed ze dat in Amerika, dat aanvankelijk nog niet bij de oorlog betrokken was.
Juliana’s vriendschappelijke verhouding met Eleanor Roosevelt, vrouw van de Amerikaanse oorlogspresident Franklin Roosevelt, heeft volgens vriend en vijand de weg geëffend voor Nederlandse diplomaten die toegang zochten tot Amerikaanse regeringsfunctionarissen.
Voor Juliana was de geëmancipeerde en politiek actieve Eleanor Roosevelt een soort rolmodel. De toekomstige koningin van Nederland zou er in die dagen van gedroomd hebben om na de oorlog samen met prins Bernhard als een soort ‘Roosevelt-team’ het koningschap te bekleden. Het zou heel anders uitpakken.
Vlak na de oorlog deed met name koningin Wilhelmina nog een verwoede, maar uiteindelijk vergeefse poging om Nederland te wijzen op de belangrijke oorlogsrol van haar dochter. Prins Bernhard heeft zich die moeite niet getroost. Integendeel. Tijdens de oorlog leidde hij in Londen een, zoals dat heet, ‘ongebonden leven’ en in brieven aan zijn vrouw reageerde hij volgens Jolande Withuis kribbig ‘op Juliana’s zelfstandigheid’ en had hij vooral kritiek op haar volgens hem onmodieuze (‘stom zwempak’, ‘echte Juliana-jurk’) kleding.
Droom in duigen
Na de oorlog terug in Nederland koningin viel Juliana’s droom om samen met prins Bernhard, van wie ze ondanks alles oprecht hield, een sociaal betrokken en vredelievend koningschap vorm te geven al snel in duigen. Bernhard stond te boek als een verzetsheld en raakte – met het latere Lockheedschandaal als dieptepunt – diep verstrikt in het militair-industrieel complex.
De jonge koningin kwam – na een tip van Bernhard overigens – onder invloed van de pacifistische Greet Hofmans. Ze hoopte dat deze gebedsgenezeres haar met een ooghandicap geboren jongste dochter (Marijke/Christina) zou kunnen helpen.
Hoewel Juliana ook als koningin nooit is ‘betrapt’ op echt pacifistische uitspraken – ze propageerde hooguit vreedzame co-existentie en matiging van de Koude Oorlog tussen oost en west – nam de militair Bernhard op dit punt steeds openlijker stelling tegen zijn vrouw.
Huwelijksoorlog
Een huwelijkscrisis kon met de grootst mogelijke moeite bezworen worden. Juliana was, zoals we nu weten, strijdbaar in de echte oorlog, maar moest in de ‘huwelijksoorlog’ met haar man ten slotte capituleren. Als sociale koningin van de wederopbouw en de (vrouwen)emancipatie werd ze toch nog geliefd.
Het zal – met nieuwe accenten en feiten – allemaal aan de orde komen in de biografie waarvan Jolande Withuis ons met haar boek ‘Juliana’s vergeten oorlog’ een voorproefje heeft gegeven. Tot die tijd moeten we het doen met het verhaal dat Withuis vertelt in haar boek en in de daarop gebaseerde NOS-documentaire .
En niet te vergeten met uitspraken van de vroegere koningin zelf, gedaan in het geruchtmakende NOS-interview dat Maartje van Weegen met haar en prins Bernhard had in 1987. Juliana overviel een zichtbaar in verlegenheid gebrachte Bernhard toen met de vraag waarom hij indertijd toch het ‘idiote idee’ had gehad om met haar te trouwen.
